Partia Komuniste, Balli Kombëtar, Legaliteti: Kush luftoi? Debat për Luftën e Dytë Botërore (Partizane + Balliste + Gjermane) – Të ftuar: Liri Belishova, Rrahman Parllaku, Ahmet Nivica, Beqir Ajazi.
Blendi Fevziu: Teleshikues të Tv Klan mirëmbrëma! Ju flas si çdo të enjte në orën 21:00 nga studioja e emisionit të përjavshëm Opinion. Në një debat të cilin e kam anonçuar që një javë më parë, në një debat i cili ka lidhje me një temë e cila duket sikur është aktuale por është një temë historike, një temë e cila lidhet me 28 Nëntorin me festën që pritet të festojmë, me festën e 60 vjetorit të çlirimit të Shqipërisë nga pushtuesit gjerman, por edhe ata italian më parë. Një festë e cila gjithsesi ka brenda saj edhe një debat i cili ka përfshirë protagonistët kryesorë të Luftës së Dytë Botërore, ata që ishin renditur në 3 formacionet kryesore politike dhe luftarake të asaj kohe, ato që i takonin Partisë Komuniste, ato që i takonin formacionit të Ballit Kombëtar dhe formacionit të Legalitetit. 60 vjet pas luftës, pra 60 vite pas asaj që e quajmë çlirimi i Shqipërisë ka protagonistë të atyre viteve, katër protagonistë të atyre viteve, katër njerëz që kanë luftuar, janë integruar, kanë marrë pjesë direkt në formacionet luftarake të asaj kohe sikurse e thashë në formacione të ndryshme janë rimbledhur në këtë studio për të diskutuar disa nga pikëpyetjet më të mëdha që mbeten që ato kohë. Janë katër njerëz të cilët e kanë shënjuar jetën e tyre kur kanë qenë në një moshë mjaft të re, pra e gjithë jeta e tyre e mëpasshme ka qenë e shënuar me angazhimin e tyre në luftë. Janë katër protagonistë që i përkasin tre formacioneve të ndryshme. Duke nisur nga zonja Liri Belishova përfaqësuese e formacioneve partizane që udhëhiqej nga Partia Komuniste në atë kohë. Zoti Rrahman Parllaku gjithashtu përfaqësues i formacioneve partizane që udhëhiqeshin nga Partia Komuniste. Zoti Ahmet Nivica përfaqësues i formacioneve të Ballit Kombëtar që sikurse thashë drejtoheshin nga komiteti Qendror i Ballit Kombëtar. Zoti Beqir Ajazi përfaqësues dhe njëkohësisht një nga njerëzit e angazhuar në formacionin e Legalitetit që udhëhiqej nga Abaz Kupi. Janë katër protagonistë që për herë të parë pas 60 vjetësh kanë mundësitë të ballafaqojnë opinionet e tyre ballë për ballë mbi atë që ka ndodhur në Luftën e Dytë Botërore. Është një debat i dhimbshëm për pjesën më të madhe të tyre. Sikurse e thashë kanë qenë në një moshë mjaft të re dhe kjo pjesëmarrje ka shënuar gjithë jetën e tyre të mëpasshme. Gjithsesi para se të fillojmë debatin do të doja që secili prej të ftuarve të prezantonte në mënyrë sa më koncize, sa më të shkurtër angazhimin që ka pasur në momentet e luftës dhe aktualisht. Zonja Belishova cili ka qenë angazhimi që ju keni pasur gjatë luftës?
Liri Belishova: Unë kam punuar me rininë dhe në fillim kam qenë një nga udhëheqëset e Rinisë Komuniste dhe antifashiste të Tiranës dhe pastaj një nga udhëheqëset e Rinisë Komuniste antifashiste të gjithë Shqipërisë.
Blendi Fevziu: Zoti Parrllaku?
Rrahman Parllaku: Unë kam marrë pjesë në luftë nga 28 Nëntori 1941 kam qenë fillimisht në njësitë guerilë të Vlorës më pas komandant i tyre prej Marsit deri në 23 Mars 1943, pastaj kam qenë komisar batalioni në Brigadën e 5, zëvendës komisar brigade në Brigadën e 8 dhe jam transferuar po me të njëjtën detyrë në Brigadën e 3. Me këtë brigadë kam kaluar nga Shqipëria e Jugut deri në Kosovë. Në Kosovë jam emëruar komandant i divizionit të 5 dhe jam graduar nënkolonel më 28 Nëntor 1944. Kam komanduar divizionin në tokat e Jugosllavisë në sanxhak deri në Bosnjën Jugore, këto kanë qenë detyrat e mia gjatë luftës.
Blendi Fevziu: Zoti Nivica?
Ahmet Nivica: Unë gjatë okupimit Italian në 7 Prill 1939 ndodhesha në shkollën tregtare në Vlorë. Në 7 Prill që forcat italiane zbarkuan në Vlorë erdhi Neshat Kolonja me një divizion të ushtrisë Elbasan dhe morën pjesë disa fshatarë dhe disa studentë të shkollës tregtare. Domethënë për herë të parë e mora armën e parë kundër okupatorit në 7 Prill 1939. Kjo vazhdoi familjarisht. Ishim e gjithë familja në luftë. Më pas unë u bashkova me forcat Nacional Çlirimtare që quheshin, që unë sot i quaj “Nacional Gënjeshtare”. Më pas unë shkova me grupet komuniste, luftuam bashkë, jam plagosur në luftën në Tepelenë kundër okupatorit fashist deri në Mukje. Në Mukje ne u mashtruam këtë e di gjithë Shqipëria nuk ka nevojë që ta zgjasë këtu. U shkëputa nga kjo dhe u vendosa në Delvinë të Kurveleshit ku kishim shtëpinë, një dyqan e disa gjëra. Nga aty mora prapë pjesë në lëvizje me Çetën e Delvinës. Pas disa trazirave që do ti them më vonë, unë formova Rininë Nacionaliste Balliste. Luftova në rrethin e Gjirokastrës. Pas ikjes së Zylfo Dacit nga Gjirokastra unë mora dhe Gjirokastrën dhe më pas shkova në Kosovë e më pas kam ikur me Mid’hat Frashërin dhe me kryesinë e Ballit Kombëtar kur ne humbëm luftën për në emigracion në Itali.
Blendi Fevziu: Zoti Ajazi cili ka qenë angazhimi juaj gjatë luftës?
Beqir Ajazi: Unë jam angazhuar që në fillim me forcat brendore të Abaz Kupit. Meqenëse unë kam mbaruar Liceun e Korçës e dija gjuhë të huaja ai më ka mbajtur afër e më tepër unë jam marrë me pjesën diplomatike, jo të luftës direkte. Kam qenë përfaqësues i Partisë së Legalitetit pranë Misionit Britanik. Për mua ka pasur luftë çlirimtare deri në konferencën e Mukjes. Pas konferencës së Mukjes Partia Komuniste nxori flamurin e monizmit dhe atëherë secili kërkoi flamurin e vetë.
Blendi Fevziu: Zonja Belishova është e vërtetë që deri në Mukje lufta ka qenë e përbashkët në të gjitha formacionet?
Liri Belishova: Unë mendoj se rezidenca ishte mbarëkombëtare në fillim, nuk ka pasur ndonjë organizim partie në fillim. Grupet komuniste kanë qenë si të thuash të vetmet forma të organizuara komuniste dhe ato nuk kishin shumë lidhje të forta me masat. Rezistenca mbajti këtë qëndrim deri në Gusht të ’39. Pas kësaj rezistenca e komunistëve u tulit. Kjo vazhdoi deri sa u sulmua Bashkimi Sovjetik nga Gjermania. Atëherë të gjithë komunistët u hodhën në një luftë totale kundër nazistëve dhe fashistëve. Kjo i vuri në alarm grupet komunistë shqiptare , të cilët kërkuan ndihmë nga Jugosllavia dhe u formua Partia Komuniste. Ne duhet ta pranojmë tani që krijimi i Partisë Komuniste shënoi një etapë shumë të rëndësishme në organizimin e luftës antifashiste sepse këtë organizim nuk e pati asnjë formacion tjetër. Balli kombëtar si një parti e organizuar, si një formacion politik dhe ushtarak i organizuar filloi në fund të ’42, ato lëvizjet e mëparshme që kam dëgjuar jo deklaratat politike, kanë qenë gjëra spontane, jo të organizuara. Organizimi i Ballit kombëtar ka qenë në fund të ’42. Legaliteti gjithashtu nuk ka pasur një organizim të fortë, ka qenë jesh e frontit Nacional Çlirimtar nga Konferenca e Pezës dhe pastaj pas konferencës së Mukjes, kur Abaz Kupi u largua nga Fronti Nacional Çlirimtar filloi të organizohej si një lëvizje më vete dhe në Nëntor të 43 mori formë më të organizuar.
Blendi Fevziu: Zoti Nivica a ka bashkëpunuar Balli me gjermanët apo jo?
Ahmet Nivica: Jo. Balli Kombëtar nuk ka bashkëpunuar, Balli Kombëtar ka qenë ilegalitet me përjashtim të Mehdi Frashërit. Gjermanët u treguan të zgjuar karshi aleatëve, kur kapitulloi Italia fashiste, gjermanët e morën Mehdi Frashërin në Romë. Mehdi Frashëri ishte njëri me reputacion të mirë në të gjithë popullin shqiptarë. Ai formoi një regjencë dhe bënë një akt-marrëveshje me gjermanin që po s’ngacmove nuk do të ngacmojmë. Balli kombëtar nuk ndërhyri këtu. Formoi me Rexhep Mitrovicën një qeveri. Balli kombëtar ka qenë vërtet nëpër qytete me armë, po ashtu mund të dilnin të gjithë, gjermani nuk të ngacmonte, vetëm po të ishte ndonjë komunist që njihej mund ta arrestonin. Të nxjerri kush të dojë ndonjë dokument që Balli kombëtar ka bashkëpunuar me gjermanë apo me italian. Unë mund të nxjerr dokumente që kanë bashkëpunuar komunistët me italianët dhe me gjermanët.
Liri Belishova: Tregoji!
Ahmet Nivica: Kemi dokumente për bashkëpunimin tuaj me gjermanët. Gjin Marku të bëri ty në Berat? E ka shkruar edhe Enver Hoxha. Është apo jo e vërtet? Kam qenë në burg me Gjin Markun dhe më ka thënë po ta kisha bërë me kokën time Enver Hoxha më kishte varur 100 herë. Karaman Ylli bashkëpunoi me gjermanët? Bashkëpunoi. Kemi edhe dokumente të tjera që partia ka bashkëpunuar me gjermanët që ju nuk i dini e jeni të pafajshëm.
Blendi Fevziu: Zonja Belishova?
Liri Belishova: Këto që thotë zoti Nivica nuk tregojnë bashkëpunimin e Partisë Komuniste as me fashizmin as me gjermanët. Përsa i përket kompromisit të ashtuquajtur të Beratit, atje përgjegjës ka qenë Gjin Marku, por ama edhe forcat e Ballit ishin legale edhe forcat nacional çlirimtare kanë qenë bashkë dhe Gjin Marku për këtë gjë u dënua dhe vazhdoi dënimi i Gjin Markut ti përmendej deri në fund. Edhe nga komunistët është dënuar. Kurse qenia e Karaman Yllit jo federal por anëtar i Partisë Fashiste ka qenë vetëm një gjë formale se nëpunësit nuk mund të ishin nëpunës pa u regjistruar në Partinë Fashiste. Nuk ka qenë bashkëpunim. Përsa i përket Ballit Kombëtar deri në Mukje bashkëpunimi me fashistët italian nuk ka qenë një gjë e rëndë.
Blendi Fevziu: Në këtë debat me katër penalist të tre formacioneve politike dhe ushtarake të Luftës së Dytë Botërore, një debat në të cilin po tentojmë të hedhim dhe njëherë dritë mbi disa nga pikëpyetjet më të mëdha se lufta megjithëse vijon të mbetet e vështirë. Doja t’ju bëja një pyetje zonja Belishova, thatë se mosmarrëveshjet midis Partisë Komuniste dhe Ballit ishin mosmarrëveshje që vinin nga pretendimet e palëve për bashkëpunimin e njërës forcë ose tjetrës me okupatorët. Por ndërkohë forcat e Legalitetit që ishin shkëputur pas marrëveshjes së Mukjes e që drejtoheshin nga Abaz Kupi nuk bashkëpunuan me gjermanët dhe as me italianët. Pse forcat komuniste sulmuan forcat e Legalitetit?
Liri Belishova: Kjo ka të bëjë me direktivën e Enver Hoxhës që gjithë pushteti të merrej nga Partia Komuniste, vetëm nga Partia Komuniste, të mos ndahej me asnjë formacion tjetër.
Blendi Fevziu: Ndërkohë këtu kalonin elementë të mirëfilltë të luftës civile.
Liri Belishova: Tani përsa i takon lëvizjes së Legalitetit mua nuk më duket e drejtë shprehja që përdoret edhe sot e kësaj dite ku thuhet: “Kuislingët, bashkëpunëtorët e okupatorëve ballisto-legalist”, nuk duhet të vihen në një radhë. Ndoshta ka pasur pjesë të legalitetit që duke u ndodhur nën presionin e sulmit e mësymjes së partizanëve kanë qenë të detyruar të kërkojnë ndihmën e gjermanëve, por në përgjithësi unë mendoj, në bazë të informacioneve që kam unë Abaz Kupi nuk ka bashkëpunuar me gjermanët. Nuk iku me tanket gjermane siç ka ikur udhëheqja e Ballit Kombëtar.
Blendi Fevziu: Zoti Parllaku a e kuptonit në momentin që po godisnit forcat e legalitetit se kjo ishte një gjë që nuk kishte të bënte me luftën?
Rrahman Parllaku: Zoti Blendi, duhet të kthehemi në histori. U bë Kongresi i Përmetit dhe u vendos se do të çlirohet Shqipëria dhe nuk do të mund të mbeteshin oaze pa kaluar ushtria në to. A duhej gjetur një rrugë tjetër me Legaliteti?
Blendi Fevziu: Ndërkohë britanikët po ndërmjetësonin për t’u marrë vesh palët.
Rrahman Parllaku: A mund të gjenim një rrugë tjetër? Unë këtë nuk e marrë përsipër se unë nuk kam qenë në pozicionin që të drejtoja dhe nuk duhet të hyj se çfarë pozicioni kam mbajtur se nuk i kam as dokumentet, unë jam i rezervuar për Legalitetin sepse nuk e njoh aktivitetin e tyre dhe nuk dua të hyj në atë të padrejtën që se njoh. Por ishte vendosur të çlirohej Shqipëria. Oaze nuk mund të mbeteshin, se në këto oaze mund të qëndronin dhe gjermanët. Ky ishte një pretekst mbase.
Blendi Fevziu: Ndërkohë Abaz Kupi kishte vendosur ti godiste gjermanët.
Rrahman Parllaku: Kur kaluan forcat, forcat do të kalonin në të gjithë Shqipërinë. Si u bë me Abaz Kupin, si u bë me Muharrem Bajraktarin ose me Gani Kryeziun. Se zotëria tha Gani Kryeziu a luftoi deri në fund deri në fund kundër gjermanëve, asnjë fije nuk mund ta akuzosh Gani Beun se ka qenë me të, të gjithë luftën e bëri. Edhe u sakrifikua vetë por luftë me njeri nuk bëri. Ra duhet ti dallojmë ato figura që kanë mbajtur një pozicion deri në fund. Këtu nuk u mbajt pozicioni deri në fund, unë nuk mund ti hyj tani pse, por ishte vendosur të çlirohej Shqipëria. Oaze nuk mbeteshin.
Blendi Fevziu: Zoti Ajazi ku keni qenë ju në momentin që forcat komuniste ju kane goditur?
Beqir Ajazi: Unë në vitin 1443-144 kam qenë përfaqësues i Legalitetit pranë misionit mbretëri dhe unë kam qenë një oficer i ulët, por kam qenë antikamera dhe i di të gjitha intrigat. Thotë zotëria u dha urdhri të mos ketë oazistë, pikërisht kjo është arsyeja! Pra Partia Komuniste që në fillim e deri në fund ishte xheloze për pushtetin dhe ajo, unë jam këtu ju e keni parasysh se jemi afër gjermanët ishin në Vorë në Kepin e Rodonit dhe në Fushë Krujë. Komunistët vinin i binin Prezës nuk shkonin të godisnin gjermanët as në Vorë e në asnjë vend, na godisnin ne. Pse? Sepse po afrohej koha e mbarimit të luftës dhe Partia komuniste nuk donte të kishte asnjë forcë të organizuar përveç saj. Ishte lufta për pushtet. Unë jam i vjetër dhe jam sakrifikuar në të gjitha e prapë nuk më vjen aspak keq se kam luftuar për Shqipërinë.
Blendi Fevziu: A keni luftuar ju ndërkohë kundër gjermanëve?
Beqir Ajazi: Posi edhe kundër italianëve edhe kundër gjermanëve.
Blendi Fevziu: Po kundër komunistëve?
Beqir Ajazi: Kur kemi qenë bashkë po vinte një regjiment i madh italian nga Peshkopia, u lajmëruam ne dhe në bashkëpunim me çetën në Ishëm, dolëm në Qafshtamë e filloi lufta. Abaz Kupi kishte forca shumë të mëdha, këta kishin pak, por kishte ardhur Xhavit Qesja dhe Beqir Balluku. Gjatë luftës Abaz Kupi duhet të them për hir të historisë kurrë nuk e kam parë të bjerë në bark, vetëm në këmbë. Po na vinin plumbat nga mbrapa. Unë i thirra një a dy herë por ai nuk ma vuri veshin. Pasi mbaroi, shkuam në baza dhe diskutuam. Kush ishte nga mbrapa?Ishte çeta e Ishëm-Krujë, komandant ishte Nikollë Elezi. Ky Nikollë Elezi ishte nga Rranzi i Krujës, kishte vrarë një njeri, për të shpëtuar nga drejtësia ishte futur me forcat Komuniste dheishte i zoti e e kishin bërë komandant. E thirri Abaz Kupi atë aty. Unë nuk kam bërë gjyq me të se unë kam qenë djalë i ri, por kam dëgjuar. U mundua në fillim që ta mohonte, pastaj e tha. Mua më kanë dhënë urdhër gjatë luftës, Beqir Balluku dhe Xhavit Qesja, ta vrasësh dhe prandaj kam qëlluar. I than të lëshonte deklaratën, e shkruajti ai e vërtetuan ata burra që qenë aty dhe iku ai atje ku e kishte shtëpinë. Nuk vonoi as gjysmë ore dhe e vranë Xhavit Qesja me gjithë Beqir Ballukun e vranë atë. Pra unë them që lufta ka qenë e organizuar për të marrë pushtetin. As e kemi përshpejtuar ne ikjen e gjermanëve dhe as e kemi ngadalësuar. Ai ka ikur kur ka dashur vetë e ne kemi bërë luftë me njëri-tjetrin.
Blendi Fevziu: Kishit diçka për të shtuar?
Liri Belishova: Unë kisha këtë gjë që duke kritikuar, duke dënuar mbrapshtitë e Enver Hoxhës dhe të udhëheqjes së Partisë Komuniste, duhet ët shikojmë edhe anën tjetër të medaljes. Po Balli Kombëtar dhe Legaliteti cilat kanë pasur dobësi të tyre? Çështja e bashkëpunimit të Ballit Kombëtar me gjermanët nuk doli, zoti Nivica e mohon këtë gjë. Por gjermanët bënë një lojë apo jo, e shpallën Shqipërinë të pavarur e neutrale ndërkohë që po zhvillohej Lufta e Dytë Botërore. Pritej që të zbarkonin aleatët në Shqipëri dhe shërbimet inteligjente aleate bënin edhe lojë donin tu jepnin të kuptonin gjermanëve se gjoja do të zbarkonin në Ballkan dhe në Durrës me qëllim që të tërhiqnin forcat dhe vëmendjen nga bregdeti francez ku kishin ndërmend të zbarkonin realisht. Gjermanët evakuuan gjithë Durrësin dhe minuan të gjithë bregdetin, atëherë çfarë neutraliteti kishte Shqipëria?Balli Kombëtar e pranoi këtë neutralitet dhe forcat e Ballit Kombëtar kanë qenë legale në të gjitha qytetet. Kushëriri im Besim Belishova shëtiste me trimat e tij në Fier në Tiranë kudo legalisht dhe nuk mund të mohohet që s’ishte i Ballit. Po ju sjell një shembull nga familja ime. Domethënë Balli bashkëpunoi, ka shumë operacione ku gjermanët janë ndihmuar nga Balli Kombëtar.
Ahmet Nivica: Nuk është e vërtetë dhe më vjen keq se malli që shet goja është prodhim i trurit. Truri jot qenka vërtet i droguar kur thua se ne kemi bashkëpunuar. Ne kemi luftuar, kemi prova historike. Balli Kombëtar, kjo është historike ne nuk flasim si ju që keni mashtruar popullin. Musa Picari bëri luftë së bashku me Abaz Ermejin i kemi me dokumente. Dhe i thotë kolonelit dua një oficere anglez që të shikojë si luftojmë ne Ballistët, një provë që njihet. Shkuam në lufta, luftuam tre-katër orë, dogji 30 makina këtu te Ura e Gjolës afër Tiranës, zuri disa robër, ndër ta edhe një pilot amerikan që e çliroi. Në kohën që këta luftonin kundër gjermanëve Musa Picari dhe Abaz Ermenji, partizanët, që më vjen keq ti quaj partizanë, komunistët i qëlluan mbrapa krahëve, i vunë në mes të dyluftimeve. Atëherë thotë Ermejni ne e pamë që ishim të mashtruar, të zhgënjyer ram në një luftë që ata po uzurponin luftën e popullit shqiptar për pushtet dhe kjo është e vërteta. Në shumë luftëra unë i kam me dokumente, si kam unë po gjithë Shqipëria, ata që interesohen për këto gjëra. Unë do kërkoja këtu që të kisha dy apo tre historianë të mirë të bisedoja me ta se prandaj jam përgatitur se kam 60 vjet që merrem me këtë punë. Ju na keni qëlluar pas krahëve kur ne luftonim me gjermanët. Me dy frone ne nuk mund të bënim të digjnim Shqipërinë edhe veten sepse s’bëhej. Atëherë anglezëve u doli Mid’hat Frashëri me Abaz Ermejin dhe thotë pikërisht kështu: “Kam parë luftëra në Shqipëri, por më trim se Abaz Ermenji që nuk kursente as kokën e tij e as ushtarët” dhe këtë e njohin shumë dhe mban moralin më të fortë. Edhe kur e pyetën për Enver Hoxhën ai burrërisht nuk pranoi të ofendonte, mbajti qëndrim dhe është dekoruar edhe nga perëndimi partizanët na kanë qëlluar pas krahëve. Sa për çështjen e Besim Belishovës, ai ka qenë arsimtar më duket. Ka qenë burrë i shkëlqyer. Ai me të vërtet ka qenë në qytet me armë në dorë , por u thashë më parë kur regjenca bëri marrëveshje me gjermanin, populli shqiptar dilte me armë në mes të pazarit kusht të donte dhe këtë ju e dini mirë. /tvklan.al
